موسیقی مراسم زار در هرمزگان

موسیقی مراسم زار در هرمزگان، یک جورایی کلید ورود به دنیای پیچیده ای از درمان، اعتقادات و فرهنگ مردمان خونگرم جنوب ایرانه. این موسیقی فقط یه سری صدا نیست؛ یه ابزار قدرتمنده برای ارتباط گرفتن با دنیایی دیگه و رسیدن به آرامش و شفا. حالا بیاید با هم یه سفر بریم به دل این آواهای عجیب و شنیدنی.

اگه تا حالا اسم مراسم زار رو نشنیدین، یا فقط یه چیزایی ازش به گوشتون خورده، بدونید که با یکی از قدیمی ترین و عمیق ترین آیین های شفابخش جنوب ایران و حتی دنیا طرفید. توی این مراسم، موسیقی نقش اصلی رو بازی می کنه؛ مثل یه نخ نامرئی که آدم ها رو به دنیای بادها و ارواح وصل می کنه. هدف اصلی اینجا اینه که مریض رو از چنگ باد (همون ارواحی که به باور مردم باعث بیماری میشن) نجات بدن و دوباره به زندگی عادی برگردونن. حالا هرمزگان، با اون حال و هوای خاص خودش، شده مهد این آیین و موسیقی زارش هم یه گنجینه بی نظیره که باید حسابی قدرش رو دونست.

چیستی آیین زار: درک پایه های یک درمان کهن

آیین زار رو میشه یه جور درمان سنتی دونست که ریشه های عمیقی توی فرهنگ آفریقایی داره و سال ها پیش، از طریق تجارت و رفت وآمد مردم، راهش رو به سواحل جنوبی ایران، مخصوصاً هرمزگان، پیدا کرده. فکر کنید یه نفر مریض میشه و هر کاری می کنه خوب نمیشه؛ مردم جنوب معتقدن که یه باد یا جن اومده و تو تنش خونه کرده. این بادها اسم های مختلفی دارن، هر کدوم هم یه جور اخلاق و خلق وخو دارن! مثلاً ممکنه یکی بادِ «حبشی» باشه، اون یکی «پاکستانی» یا حتی «شیخ شنگر». کار مراسم زار اینه که با این بادها ارتباط برقرار کنه و به قول خودشون، «بندشون کنه» یا همون رامشون کنه تا مریض شفا پیدا کنه.

اینجا، دو تا شخصیت خیلی مهم داریم: «بابا زار» و «ماما زار». اینا همون رهبران مراسم هستن که نقش دکتر و روانشناس رو ایفا می کنن. اونا با تجربه و دانشی که دارن، می تونن بادی که تو بدن مریضه رو تشخیص بدن و با روش های خودشون، که مهمترینش هم موسیقیه، اونو از تن بیمار بیرون بکشن یا باهاش صلح کنن. اونا راه ارتباطی بین دنیای ما و دنیای بادها هستن و با مهارت خاصشون، مجلس رو جوری گرم می کنن که بیمار آماده بشه برای ورود به اون حال و هوای خاص و در نهایت، رها شدن.

آیین زار بیشتر از یک درمان جسمی، یک سفر روحی و فرهنگی عمیق است که فرد را با ریشه های کهن ارتباط می دهد.

موسیقی: قلب تپنده مراسم زار

راستش رو بخواید، موسیقی تو مراسم زار فقط یه پس زمینه نیست؛ اصلاً بدون موسیقی، زاری وجود نداره. اینجوری بگم که موسیقی، شاهرگ اصلی این مراسمه. انگار سازها و آواها، زبون مشترک بین آدما و بادها هستن. وقتی مراسم شروع میشه، نوازنده ها شروع می کنن به نواختن و بابا یا ماما زار، شروع می کنه به آواز خوندن. یه فضای عجیب و غریب و روحانی درست میشه که کم کم همه رو به خودش جذب می کنه.

تأثیر ریتم ها و ملودی ها روی بیمار و حتی کسایی که تو مراسم هستن، واقعاً دیدنیه. فکرش رو بکنید، با تکرار ریتم های خاص و آوازهای مداوم، یه جور حال «خلسه» و دگرگونی تو وجود بیمار و بقیه ایجاد میشه. دقیقاً مثل این می مونه که با هر ضربه ساز و هر کلمه ای که خونده میشه، یه قدم به دنیای بادها نزدیک تر میشن و اون بادی که تو بدن مریضه، شروع می کنه به واکنش نشون دادن. جالبه بدونید که هر بادی، موسیقی و ریتم مخصوص خودش رو داره؛ یعنی بابا زار یا ماما زار، با توجه به بادی که تشخیص داده، آهنگ و ریتم خاص همون باد رو می نوازه و می خونه تا اون باد احساس راحتی کنه و خودش رو نشون بده.

سازهای مراسم زار: طنین هایی از عمق فرهنگ

توی مراسم زار، سازها یه جورایی از ستاره های اصلی هستن. بیشتر این سازها کوبه ای ان و ریتم های سنگین و گیرا تولید می کنن که باعث میشه آدم حسابی تو حس و حال بره. بیاید با مهم ترین هاشون آشنا بشیم:

سازهای کوبه ای: فرمانروایان ریتم

• پلیمی (پلنگ): این یکی رو میشه پادشاه سازهای زار دونست! پلیمی یه طبل بزرگه که با دست یا چوب نواخته میشه و مسئولیت اصلی حفظ ریتم و فرماندهی بقیه سازها رو داره. خود پلیمی هم انواع مختلفی داره:
  • پلیمی گپ: همون طبل اصلی و بزرگه که صدای بم و قدرتمندی داره و کل ریتم رو هدایت می کنه.
  • پلیمی کسر: این یکی کوچیک تره و صدای زیرتری داره. وظیفه اش پر کردن جاهای خالی و دادن پیچیدگی بیشتر به ریتمه.
  • پلیمی پیپ: گاهی وقت ها از یه طبل کوچک دیگه به اسم پیپ هم استفاده میشه که صدایی ظریف تر داره و برای تزئینات ریتمیک استفاده میشه.
• کاسور: اینم یه ساز کوبه ای دیگه است که معمولاً از پوست گاو یا گوسفند ساخته میشه و با دست نواخته میشه. کاسور وظیفه داره ریتم رو محکم نگه داره و با پلیمی هماهنگ باشه تا یه فضای صوتی کامل ایجاد بشه.
• دهل و نقاره: گاهی وقتا، البته نه همیشه، از سازهایی مثل دهل و نقاره هم برای مکمل کردن ریتم و اضافه کردن لایه های جدید صوتی استفاده میشه. اینا بیشتر نقش حمایتی دارن تا اصلی.

ساز بادی: نغمه ای برای بادها

• جفتی: این ساز بادی، یه ساز واقعاً خاص و منحصر به فرده. جفتی از دو لوله نی که کنار هم قرار گرفتن و با هم نواخته میشن، ساخته شده. صدای جفتی یه جورایی گوش نواز و همزمان رمزآلوده. این ساز ملودی های ظریفی رو ایجاد می کنه که با اون ریتم های کوبه ای حسابی جور درمیاد و یه فضای کامل رو می سازه. وقتی جفتی می نوازه، انگار بادها هم دارن باهاش نجوا می کنن.

چیزی که سازهای مراسم زار رو واقعاً خاص می کنه، نه فقط جنس صداشونه، بلکه مهارت بی نظیر نوازنده هاست. این نوازنده ها، که معمولاً از قدیمی های اهل زار هستن، با تمام وجودشون می نوازن و حس رو از ساز به مخاطب منتقل می کنن. تکنیک نوازندگی اون ها، یه جورایی شفاهی و سینه به سینه منتقل شده و هر کدومشون یه جور حس و حال خاص به نوازندگی خودشون میدن که واقعاً شنیدنیه.

آوازها و ترانه ها: زبان رازآلود بادها

آوازها و ترانه ها تو مراسم زار، شاید از خود سازها هم مهم تر باشن. این آوازها، زبون اصلی ارتباط با بادها و جن ها هستن. یه جورایی بابا زار یا ماما زار، با خوندن این آوازها داره با اون بادی که توی تن مریضه، حرف میزنه، نازش رو می کشه، یا حتی بهش دستور میده که بره! سبک آوازی زار خیلی خاصه. معمولاً پر از تکرار عباراته، یه جورایی بداهه پردازی توش زیاده، و گاهی وقتا فریادهایی شنیده میشه و گاهی هم نجواهایی که آدم رو تو خودش غرق می کنه. همخوانی بقیه هم خیلی مهمه؛ یه جورایی همه با هم یه صدایی رو ایجاد می کنن که فضا رو پر از انرژی می کنه.

محتوای این اشعار یا فرازها، معمولاً درباره فراخواندن ارواح، ستایش اون ها، گفت وگو با زارها و در نهایت، طلب شفا برای بیمار هست. اسم بعضی از این آوازها رو شاید شنیده باشید، مثل: «وُرارا»، «یوممه»، «دایکاتو»، «آمنایه»، و «شیخ شنگر». هر کدوم از اینا، برای یه باد خاص یا یه مرحله خاص از مراسم خونده میشه و یه مفهوم و کاربرد خاص خودش رو داره. مثلاً «وُرارا» ممکنه برای شروع مراسم و فراخوانی عمومی بادها باشه، در حالی که «شیخ شنگر» می تونه برای یه باد مشخص و قوی تر خونده بشه.

توی این آوازها، یه گروهی به اسم «غواص» هم وجود دارن. اینا همون همخوانان مراسم هستن که با بابا یا ماما زار همراهی می کنن و آوازها رو تکرار می کنن. مشارکت جمعی توی این آوازها خیلی مهمه؛ چون انرژی جمعی رو بالا می بره و به رسیدن به خلسه و شفا کمک می کنه. انگار همه با هم دارن دست به دست هم میدن تا بیمار رو از این وضعیت نجات بدن. این همخوانی ها و ریتم های تکراری، یه جور حالت هیپنوتیزمی ایجاد می کنه که هم به بیمار کمک می کنه تا خودش رو رها کنه و هم به حاضران اجازه میده تو اون فضای روحانی شریک بشن.

انواع زار و تفاوت های موسیقایی آن ها در هرمزگان

آیین زار، همونطور که گفتیم، انواع مختلفی داره و هر «باد» یا «زار» هم یه داستان و یه موسیقی خاص خودش رو داره. اینجوری نیست که همه بادها با یه آهنگ و یه ریتم خودشون رو نشون بدن. مثلاً «زار حبشی» ممکنه ریتم ها و آوازهای تند و پرهیجان تری داشته باشه، در حالی که «زار پاکستانی» یا «زار هندی» ممکنه ملایم تر یا با سازبندی های دیگه ای باشه. بابا زار و ماما زار، باید حسابی حواسشون جمع باشه تا بادی که تو بدن مریضه رو درست تشخیص بدن و موسیقی مخصوص خودش رو بنوازن. همین تنوع موسیقیایی، یکی از جذابیت های اصلی و پیچیدگی های این آیین رو نشون میده.

حالا شاید اسم «آیین نوبان» رو هم شنیده باشید. این آیین هم یه جور مراسم شفا تو هرمزگانه که یه شباهت هایی به زار داره، ولی فرق هایی هم باهاش داره. مثلاً تو نوبان، تمرکز روی ارتباط با «جن»هاست نه «باد»ها، و سازبندی و آوازهاش هم کمی با زار فرق می کنه. شاید تو نوبان بیشتر از سازهایی مثل «دهل» و «کاسور» با تاکید بیشتری استفاده بشه، در حالی که تو زار «پلیمی» حرف اول رو میزنه. آوازهای نوبان هم ممکنه اسم های خودشون رو داشته باشن، مثل همون «واروارا» و «جوالیا» که تو موسیقی های ضبط شده فوزیه مجد هم شنیده میشه. هرچند که بعضی از ملودی ها و ریتم ها ممکنه بین زار و نوبان مشترک باشن، اما حال و هوای کلی و هدفشون کمی با هم متفاوته. در کل، این دو آیین نشان دهنده غنای فرهنگی موسیقی درمانی در هرمزگان هستند.

مراحل موسیقیایی تو مراسم زار هم خیلی جالبه. معمولاً مراسم با یه موسیقی آروم و یه جورایی زمزمه مانند شروع میشه تا بیمار و حاضران آماده بشن. کم کم ریتم ها تندتر میشن و آوازها هم هیجان انگیزتر. این اوج گرفتن موسیقی، همزمان با اوج گرفتن حالت خلسه تو بیمار و واکنش نشون دادن باده. وقتی باد شروع می کنه به صحبت کردن از زبان بیمار، ریتم ها و آوازها به اون حالت خودشون ادامه میدن. در نهایت، بعد از اینکه باد رام شد و شفا اتفاق افتاد، موسیقی هم کم کم آروم میشه و به یه حالت آرامش بخش برمی گرده؛ درست مثل یه سفر از آشوب به آرامش.

جایگاه موسیقی زار در جامعه امروز هرمزگان و چالش ها

موسیقی زار، فقط یه مراسم قدیمی نیست؛ این یه بخش جدایی ناپذیر از هویت فرهنگی مردمان هرمزگانه. این دانش و این آواها، نسل به نسل و سینه به سینه منتقل شده. از بابا زار به فرزندش یا شاگردش، از ماما زار به دخترش یا مریدش. این انتقال، فقط یاد گرفتن یه سری آهنگ نیست، بلکه انتقال یه جور حس و حال، یه جور اعتقاد و یه سبک زندگیه. این میراث، تو دل جامعه هرمزگان زنده مونده و هنوز هم توی بعضی از روستاها و مناطق، مراسم زار برگزار میشه.

اما خب، مثل خیلی از آیین های سنتی دیگه، موسیقی زار هم با چالش های خودش روبه روئه. شهرنشینی و مدرنیته، یه جورایی داره باورهای قدیمی رو کم رنگ می کنه. جوون ها ممکنه دیگه اونقدر به این آیین ها اعتقاد نداشته باشن یا فرصت یادگیریش رو پیدا نکنن. تعداد باباها و ماما زارها هم رو به کاهش رفته و این یعنی ممکنه یه روزی، این دانش ارزشمند به دست فراموشی سپرده بشه.

خوشبختانه، پژوهشگرانی مثل فوزیه مجد و خیلی های دیگه، سال هاست که تلاش کردن تا این میراث رو مستند کنن. ضبط های اون ها از موسیقی های زار و نوبان در قشم، امروز یه گنجینه بی نظیره که نشون میده این آواها چقدر ارزشمند بودن و هستن. این تلاش ها، برای حفظ موسیقی زار به عنوان میراث فرهنگی ناملموس ایران واقعاً مهمه. یه جورایی زار و موسیقی اش، شبیه یه برگ از دفتر تاریخ شفاهی این مرز و بوم هستن که باید حفظشون کرد تا نسل های آینده هم بتونن باهاشون آشنا بشن و ازشون درس بگیرن.

موسیقی مراسم زار یک عنصر کلیدی در هویت فرهنگی هرمزگان است که باید برای حفظ آن کوشید.

نتیجه گیری: طنین ماندگار یک گنجینه فرهنگی

در نهایت، وقتی صحبت از موسیقی مراسم زار در هرمزگان میشه، نباید فقط بهش به عنوان یه پدیده فولکلور نگاه کرد. این موسیقی، یه سیستم درمانی، یه نظام اعتقادی و یه گنجینه بی نظیر از آواها و ریتم های منحصر به فرده که ریشه های عمیقی توی تاریخ و فرهنگ مردمان جنوب ایران داره. موسیقی اینجا فقط یه ابزار نیست، خودش یه موجود زنده است که نفس می کشه و حرف میزنه و شفا میده.

شناخت این آیین و موسیقی، به ما کمک می کنه تا نه تنها با یه بخش مهم از فرهنگ خودمون آشنا بشیم، بلکه به اهمیت حفظ این میراث های ناملموس هم پی ببریم. باید هممون تلاش کنیم تا این صداهای پر رمز و راز، این ریتم های گیرا و این داستان های شفابخش، برای همیشه تو قلب هرمزگان و تو گوش مردم ایران طنین انداز باشن. حمایت از پژوهش ها و مستندسازی های بیشتر و البته، حمایت از باباها و ماما زارهای باقیمانده، وظیفه همه ماست تا این گنجینه بی نظیر برای همیشه زنده بمونه و به نسل های بعدی هم برسه.